ही .... पटलेली हाय!

 लेखिका : सौ. तृप्ती पाडळकर

        शिरपूर गाव, कोकणात वसलेलं, तसं लहानसं खेडं, पाचशे-सहाशे वस्तीचं, गणपत व भीमाबाई पाटील हे जोडपे आजारपणात मरण पावले. त्यांचा एकुलता एक मुलगा शिरीष, तेव्हा चार वर्षांचा होता. हे जोडपे अतिशय प्रेमळ, कष्टाळू आणि सहकार्य करणारे असे होते. त्यामुळे गावातील माणसांनी शिरीषचा सांभाळ प्रेमाने, मायेने केला. हा, हा म्हणता वर्षे सरली आणि तो २१ वर्षांचा उमदा तरुण झाला. ऐन तारुण्यात जशी मुला-मुलींना प्रेमाची भुरळ पडते, तसे त्यालाही प्रेमाचे वारे लागले. पण... ना घर, ना शेती, ना धड नोकरी, मग मुलीला मनातील भावना कशा सांगणार? त्याने शहरात जाऊन नशीब आजमावयाचे ठरवले आणि लवकरच तो गावकऱ्यांचा निरोप घेऊन शहराकडे निघाला. गावातील वयस्कर व अनुभवी व्यक्ती नाना पाटील, यांनी शिरीषच्या हातावर पैसे ठेवले, तो त्यांना नमस्कार करीत म्हणाला," नाना हे पैसे व्याजासकट द्यायला मी गावात पुन्हा येईन."  

त्याला निरोप दिला आणि गावाचा दिनक्रम पुन्हा सुरु झाला. 

        माझं पोरगं अजून कामावरून आलं नाही, शांताबाई रडत रडत शेजारणीला सांगत होत्या.

  अगं, जास्त काम असेल म्हणून त्याला थांबवून घेतलं असेल, उद्या येईल, काळजी करू नको, शेजारीण समजवत होती. बाजूच्या आळीतील पण दोघीजणी रडू लागल्या की, कामावरून मुले आली नाहीत. "ते तिघे चांगले मित्र आहेत, कदाचित कामानिमित्त कुठे बाहेर गेले असतील, मुले मोठी आहेत, काळजी करू नका, रात्र फार झाली आहे, झोपायला जाऊया," नाना सर्वांना म्हणाले.

पण पुढील चार दिवसात, ते तिघेजण घरी आले नाहीत. गाव लहान असल्यामुळे कुठलीही गोष्ट लपून रहात नव्हती. गावातून तिघेजण बेपत्ता झाले, ही बातमी कानोकानी पसरली. कुठे गेले असतील ते? accident तर झाला नसेल ना! कुणी अपहरण केले असेल का? अपहरण करायला ते काय श्रीमंताची औलाद आहेत? प्रत्येकाच्या तोंडी हीच चर्चा.

 म्हणतात ना, Out of sight and out of mind, त्याप्रमाणे गावकरी लवकरच त्या तिघांना विसरून गेले.

        गावातील महादू आणि रामा वीटभट्टीवर काम करायचे. वीटभट्टी गावापासून दोन मैलांवर होती. आता गावात फटफटी, चार चाकी गाड्या माणसे वापरू लागली होती, पण हे दोघे पायीच कामावर ये-जा करायचे. गावाच्या वेशीजवळ एक पडके देऊळ होते, तेथे माणसांची फारशी वर्दळ नसे, कधीतरी एखादे म्हातारं माणूस दमलेलं असेल, तर विश्रांती घ्यायला बसत असे.

नेहमीप्रमाणे ते दोघे संध्याकाळी कामावरून घरी चालले होते.

   त्या पडक्या देवळापाशी एक साधूमहाराज बसलेले त्या दोघांना दिसले. भगवे कपडे, रुद्राक्षाच्या माळा, कपाळावर मोठे गंध असा त्यांचा पेहराव होता. पण त्या दोघांनी जास्त विचार न करता घराच्या दिशेने चालू लागले. महादू म्हणाला,"बहुतेक देवदर्शनाला निघाले असतील, रात्री वस्ती करतील आणि सकाळी निघून जातील.” "खरंय तुझे म्हणणे," रामा म्हणाला. घरी पोचल्यावर बायको-मुलांच्यात ते साधूची गोष्ट पार विसरून गेले. दुसऱ्या दिवशी सकाळी न्याहारी उरकून, डबा घेऊन ते कामावर जायला निघाले. गावची वेस ओलांडणार इतक्यात, त्यांनी पडक्या देवळाजवळ नजर फिरवली. साधू महाराज डोळे मिटून शांत बसले होते.

  "साधू महाराज अजून गावात आहेत,"रामा आश्चर्याने म्हणाला आणि दोघेही झपाझप चालत निघून गेले. वीटभट्टीचा मालक कामगारांना राबवून घेई, त्यामुळे कामावर असताना कुठल्याही विषयावर बोलायला कुणालाही जमत नसे. सहाची घंटा वाजली, त्या दोघांनी हातपाय धुतले व डब्याची पिशवी घेऊन घराकडे निघाले. घरी जाताना त्यांनी मुलांसाठी फळे, खाऊ बाजारातून विकत घेतला. गावाच्या वेशीजवळ येताच त्यांनी पडक्या देवळाकडे पाहिले, तर साधूमहाराज डोळे मिटून ध्यान करीत बसलेले होते, पण त्यांच्या चेहऱ्यावर कमालीचे तेज दिसत होते, पांढरा शुभ्र प्रकाश त्यांच्या भोवताली दिसत होता, जणूकाही तेजस्वी वलयच. ते पाहून त्या दोघांची पाऊले साधूमहाराजांच्या दिशेला वळली. 

 रामाने त्यांच्या पायाला हात लावून नमस्कार केला, त्यांनी डोळे उघडले. 

 रामाच्या डोक्यावर हात ठेवत ते म्हणाले," बाळ कसा आहेस? कामावरून घरी चाललास ना! सुखी रहा."

  साधूमहाराजांचे शब्द कानावर पडताच रामा गहिवरला. प्रेमळ शब्द व प्रेमाने डोक्यावर ठेवलेला हात, रामाला चटकन आपल्या मेलेल्या आईची आठवण झाली, तिच्या प्रेमळ स्पर्शाची त्याला जाणीव झाली, त्याच्या डोळ्यात पाणी आले. 

 ते पाहून महाराज म्हणाले," बाळ स्वर्गवासी आईची आठवण आली का?"

 रामा झटकन म्हणाला," महाराज तुम्हांला कसं कळलं की, माझी आई ह्या जगात नाही."

  आम्हांस सारे ठाऊक, असे म्हणून त्यांनी आकाशाकडे पहात हात जोडले.

 रामाने पटकन पिशवीतील दोन फळे काढली व महाराजांच्या समोर ठेवली. त्यांनी त्यातील एक फळ उचलून रामाच्या हातावर ठेवले व म्हणाले," बाळ, हा देवाचा प्रसाद, बायको-मुलांबरोबर वाटून खा." रामा आणि महादू खुश झाले आणि दोघेही भराभर चालत घरी परतले. रामाने बायकोला साधुमहाराजांबद्दल सांगितले, तिनेही फळ कापताना श्रद्दापूर्वक नमस्कार केला व उद्या त्यांच्या दर्शनाला जाताना नारळ आणि फुले घेऊन जाते, असे रामाला सांगितले. दर्शनाला जाताना महादूच्या बायकोलापण घेऊन जा, असे रामाने सुचवले.

दोघी घरातील कामे उरकून महाराजांच्या दर्शनाला गेल्या. जाताना, त्यांनी नारळ, फुले, फळे आणि उदबत्ती असे साहित्य नेले. महाराज डोळे मिटून ध्यान करीत होते. महादूच्या बायकोने महाराजांसमोर फुले, फळे ठेऊन नमस्कार केला.

 त्यांनी डोळे उघडले व तिला विचारले," तुझा मोठा मुलगा आता बरा आहे ना! लहानपणी तो सतत आजारी असायचा, त्यांनी समोरील उदबत्तीचा चिमूटभर अंगारा तिच्या हातावर दिला व सांगितले की, रोज सकाळी हा अंगारा त्याच्या कपाळावर लावत जा, त्याचं सारं आजारपण दूर होईल, परमेश्वर त्याला सुदृढ आरोग्य देवो. "   

साधूमहाराजांचे बोलणे ऐकून त्या दोघी आश्चर्यचकित झाल्या. दर्शनानंतर घरी न जाता त्या मालतीकडे गेल्या व आपल्या गावाच्या वेशीजवळ आलेले साधूमहाराज कसे अंतर्ज्ञानी आहेत, याचे रसभरीत वर्णन त्यांनी तिच्यासमोर केले. मालतीने महाराजांच्या दर्शनाला जाताना माझ्या दोन मैत्रिणींना घेऊन जाईल, असे त्यांना सांगितले.

मालती, शालिनी आणि वैशाली या तिघीजणी पैसे, हार, पेढे घेऊन महाराजांच्या दर्शनाला गेल्या. त्यांना दुरून पहाताच महाराज म्हणाले," या, या तिघीजणी, तुमची मैत्री अजून घट्ट आहे ना! अशीच कायम राहू दे." महाराजांचे बोलणे ऐकताच त्या एकमेकींकडे आश्चर्याने पाहू लागल्या आणि महाराज अंतर्ज्ञानी आहेत, याची त्यांना मनोमन खात्री पटली.

शालिनीकडे वळून महाराज म्हणाले," तुझा नवरा अजून दारू पितो का?” ती डोळ्याला पदर लावत म्हणाली," काय सांगू महाराज? एकीकडे सरकार बहिणींना पैसे देतं आणि दुसरीकडे दाजींकडून वसूल करतं, इतकी दारूची दुकाने उघडल्यावर या तळीरामांची चंगळच! आवळा देऊन कोहळा काढायचा नाही का!” महाराज हसले.    

मालतीकडे पहात ते म्हणाले," पोरी तू उदास का? सासू-सासरे, तुम्हीं दोघे आणि तुमच्या दोन मुली, तुझा सुखी संसार आहे. "    

 "बाबा मला मुलगा नाही, घराण्याला वंशज नाही," ती रडवेल्या स्वरात बोलली.

तुमचं राजघराणं आहे का? महाराज तिला विचारू लागले.

"कसलं राजघराणं? हा गाव सोडला तर कुणी ओळखणार नाही," मालती म्हणाली.

"मग गावातल्या श्रीमंत लोकांच्या यादीत तुमचे नाव आहे का?” महाराजांनी विचारले.

"आम्हीं कुठले श्रीमंत? माझा नवरा ट्रक ड्राइवर आहे अन केशरी रेशनकार्ड असणाऱ्या लोकांच्या यादीत आमचं नाव आहे, " ती म्हणाली.

"दोन वेळचं पोट भरणारी तुम्हीं माणसे, तुम्हांला आणखी एक संतती परवडेल काय?” महाराजांनी तिला विचारले.

महाराजांच्या या बोलण्यावर ती निरुत्तर झाली.

बायकांच्या तोंडात तीळ भिजत नाही, असे म्हणतात, ते का खोटे आहे ? गावातील महिला वर्गाने साधुमहाराजांची बातमी गावातच नाही तर आजूबाजूंच्या गावात देखील वाऱ्याच्या वेगाने पसरवली.                                            

    आज सकाळी सोनापूर गावातील दोघे-तिघे जण महाराजांच्या दर्शनाला आले. त्यांनी महाराजांना आदरपूर्वक नमस्कार केला. महाराजांनी आस्थेने त्यांची चौकशी केली व त्यातील एकाला सांगितले की, 'आज तुझ्या नशिबात धनलाभ आहे' हे ऐकताच त्याचा चेहरा उजळला. तेथून निघाल्यापासून तो काळजीपूर्वक चालू लागला आणि काय आश्चर्य! पडक्या देवळापासून शे-दीडशे मीटर जात नाही तोच त्याला पाचशे रुपयांची नोट सापडली. महाराजांचे शब्द खरे झाले, असे म्हणत त्याने ती नोट खिशात ठेवली.

  तीन महिन्यांतच महाराजांची कीर्ती दूरवर पसरली.             

         एके दिवशी रात्री सर्वांनी चावडीवर भेटायचे असे ठरले. नाना बोलू लागले," तीन महिने झाले, महाराज पडक्या देवळात राहतात, ते आपल्याला कथा, पुराणाच्या मार्गे बोध करतात, आजूबाजूच्या गावचे लोक देखील दर्शनाला येतात, त्यांच्या भोवताली माणसांची सतत गर्दी असते, लोकांचा भूतकाळ ओळखून भविष्यासाठी मार्गदर्शन करतात." गावकऱ्यांनी माना हलवून होकार दिला. नाना पुढे म्हणाले," तुमच्या गावातील लोकांचा उद्धार झाला, आता मी दुसऱ्या गावाकडे वळतो, असे महाराज म्हणाले तर .... ”

"नको, नको नाना, त्यापेक्षा महाराज आपल्या गावात राहतील अशी एखादी आयडिया सांगा", तात्या पटकन म्हणाले.

नाना म्हणाले," आपण वर्गणी काढून महाराजांसाठी आश्रम बांधूया, पडक्या देवळाची जागा साफसूफ करून तेथेच दोन मजली इमारत बांधूया, खाली महाराज लोकांना दर्शन देण्यासाठी बसतील आणि वर स्वयंपाकाची खोली तसेच विश्रांतीची खोली असेल, देवळातील मूर्ती आश्रमात ठेवूया, महाराज त्याची पूजा करतील आणि महाराजांची आपल्यावर कृपादृष्टीपण राहील." सर्वांना नानांची आयडिया आवडली. महाराजांच्या कानावर घालूया आणि लवकरच अमंलबजावणी करूया, असे सर्वानुमते ठरले.  दुसऱ्या दिवशी त्यांनी ही बातमी महाराजांना सांगितली. सुरवातीला महाराजांनी आढेवेढे घेतले, पण नंतर ते तयार झाले. पण त्यांनी एक अट घातली की, आश्रमाची काळजी घेणे मला एकट्याला जमणार नाही, त्यासाठी मला दोन-तीन शिष्यांची गरज लागेल. सर्वांनी मान्यता दिली. गावकऱ्यांनी श्रमदान करून एक महिन्यात आश्रम बांधला.

  आता आश्रमात माणसांची सतत वर्दळ असू लागली, महाराजांसमोर फळांचा ढीग जमू लागला, त्यांच्या गळ्यात हार पडू लागले, आश्रमातील दानपेट्या भरू लागल्या, इच्छा पूर्ण होताच गावकरी महाराजांना यथाशक्ती सोन्याचे किंवा चांदीचे दान देऊ लागले. दर्शनाला येणाऱ्या भक्तांना प्रसाद, अंगारा मिळू लागला. सर्वकाही सुरळीत चालू झाले.

     पोरगं घरातून गेल्यापासून शांताबाईंनी देवाची पूजा करणे सोडून दिले होते. कीर्तनाला, प्रवचनाला त्या कधीही जात नसत. महाराजांच्या दर्शनाला गाव लोटला होता, पण त्या अजून दर्शनाला गेल्या नव्हत्या. आज गावातील दोन-तीन बायकांनी त्यांना गळ घातली की, तुम्हीं आश्रमात गेलाच पाहिजे, महाराज तुमच्या प्रश्नाचे उत्तर देतील. शांताबाईंची इच्छा नव्हती, पण त्यांना बायकांचे मन मोडवेना. बरं! त्या महाराजाला पाहून येते, असे म्हणून त्या आश्रमात गेल्या. त्यांना पहाताच महाराज आसनावरून उठले, त्यांनी शांताबाईंना नमस्कार केला व म्हणाले," माउली तू धन्य आहेस, देवाने तुझ्या पोटी गुणी मुलगा दिला, तुझा मुलगा मोठे समाजकार्य करतो, तू त्याची बिलकुल चिंता करू नको, परमेश्वर त्याच्या पाठीशी आहे,” असे बोलून त्यांनी जवळ असलेली शाल त्यांच्या अंगावर पांघरली. महाराजांचे शब्द ऐकताच शांताबाईंच्या डोळ्यांतून आनंदाश्रू वाहू लागले. त्या म्हणाल्या," तुमचे लई उपकार झाले महाराज, इतकी वर्षे पोराच्या चिंतेने मी झुरत होते, पण आज तुम्ही माझी चिंता मिटवली," असे बोलून त्या महाराजांच्या पाया पडण्याकरिता वाकल्या. तोच महाराजांनी त्यांना उठवले, त्यांच्या तोंडात पेढा भरवला व यापुढे देवाचे नाव घेत जा, तो सर्व काळजी घेईल, असे सांगितले.

 आणि एके दिवशी महाराजांचे चित्त विचलित झाले. आश्रमात आल्याआल्या तिने महाराजांना नमस्कार केला व ती मुसमुसून रडू लागली. ती म्हणाली," महाराज माझे गावातील एका मुलावर प्रेम आहे." तिचे शब्द ऐकून ते स्तब्ध झाले.

 ती पुढे म्हणाली," तो मुलगा शहरात कामासाठी जातो, असे सांगून पाच वर्षांपूर्वी गावातून गेला, तो आजतागायत आला नाही, माझे त्याच्यावर खूप प्रेम आहे, माझ्या आईवडिलांनी माझ्यापाठी लग्नाचा तगादा लावलाय, मी दुसऱ्या कुणाबरोबर संसार करू शकत नाही, महाराज तुम्हीं अंतर्ज्ञानी आहात, तो कुठे आहे? त्याचा पत्ता मला सांगाल का?” महाराजांनी तिला आश्वासन दिले की, मी तुला लवकरच त्याचा पत्ता सांगेन, त्यांनी जवळ असलेले लाल गुलाबाचे फूल तिच्या हातात दिले, तिने हसत हसत ते घेतले व आनंदाने घरी गेली.

रात्र झाली, आश्रम खाली झाला, महाराजांचे शिष्य त्यांची जेवणासाठी वाट पाहू लागले, बराच वेळ झाला तरी महाराज जेवायला आले नाहीत, शेवटी त्यांचा एक शिष्य त्यांना जेवायला बोलावण्यासाठी त्यांच्या खोलीकडे वळला. तोच त्याच्या कानावर गाण्याचे बोल पडले, ही सुरेखा आपल्याला पटलेली हाय! तो घाईघाईत खोलीत गेला व गाणे बंद केले.   

 महाराज उर्फ शिरीष झटकन पलंगावरून उठला व ओरडला, काय झाले? गाणे का बंद केले? 

तुझ्या एका चुकीमुळे आपण सारे तुरुंगात जाऊ, बना बनाया खेल बिघाड मत, शिष्य उर्फ प्रकाश ओरडला. मग काय करू मी? शिरीष वैतागला, "ती मला आज भेटायला आली,” तो रागाने बोलला.

त्याला थांबवत प्रकाश म्हणाला," भेटायला नाही, दर्शनाला आली, असे म्हण." एव्हाना महाराजांबरोबर घडलेला प्रसंग त्यांच्या उरलेल्या दोन शिष्यांना म्हणजेच मोहित आणि विजय यांना समजला. मग रात्रभर जोरजोरात आवाज, काहीशी भांडणे, आरडाओरड असे घडले व त्यानंतर एक प्लॅन बनवण्यात आला.   

दुसऱ्या दिवशी महाराजांनी गावातील वरिष्ठ लोकांना बोलावून, मी हिमालयात आत्मचिंतन करण्यासाठी जाणार आहे, असे सांगितले. ही बातमी कानोकानी पसरली. सारे गावकरी हळहळले. सारा गाव महाराजांसमोर गोळा झाला, त्यांनी सर्वांना शांत केले.

"महाराज ते आत्मचिंतन गावात होऊ शकत नाही का?” गण्याने विचारले.

"गावात ते शक्य नाही, त्यासाठी एकांत लागतो, "महाराज म्हणाले.

"तुम्हीं गेल्यावर आमचे प्रश्न कोण सोडवणार?” शांताबाई रडत रडत बोलल्या.        

तुम्हीं काळजी करू नका, यापुढे माझी जागा माझा शिष्य घेईल,असे म्हणून त्यांनी मोहित उर्फ शांताबाईंचा मुलगा याच्याकडे बोट केले आणि पांडुरंग हरी, पांडुरंग हरी म्हणत महाराजांनी नामाचा गजर सुरु केला. सारा गाव नामाच्या गजराने दुमदुमला. पुढील दोन दिवसात महाराजांनी हिमालयाकडे प्रयाण केले.

म्हणतात ना, show must go on त्याप्रमाणे महाराजांची जागा त्यांच्या शिष्यानी घेतली आणि पुन्हा एकदा आश्रम माणसांनी गजबजू लागला. आज सकाळी ती महाराजांच्या दर्शनाला आली. 

त्यांना नमस्कार करून ती म्हणाली," महाराज आपल्या गावातील शिरीष नावाच्या मुलावर माझे खूप प्रेम आहे, पण तो .. . "

 महाराजांनी तिला थांबवले व म्हणाले," गेली पाच वर्षे तो शहरात काम धंदयासाठी गेला आहे, तो जर लवकर आला नाही तर तुझे आईवडील दुसऱ्या मुलाबरोबर तुझे लग्न लावून देतील, खरे आहे ना!”  

ती खुश झाली व म्हणाली," महाराज तुम्हीं देखील अंतर्ज्ञानी आहात." ते पुढे म्हणाले," महाराजांनी हिमालयात जाण्यापूर्वी त्याच्या स्वप्नात जाऊन तुझी इच्छा सांगितली आहे, तो उद्या सूर्योदयानंतर गावात येईल, मग लवकरच तुमच्या लग्नाचा बार उडवून देऊ." ती लाजली व पळाली.

भविष्यवाणीनुसार, दुसऱ्या दिवशी शिरीष गावात सूर्योदयानंतर आला. तो अनाथ असल्यामुळे महाराजांनी त्याच्या लग्नाची जबाबदारी स्वीकारली. नवरी मुलगी, तिच्याकडची माणसे, गावातील मुलं-मुली बँडवर नाचत, वरात घेऊन आश्रमाजवळ आली. पण वरात आश्रमाजवळ येताच त्यांनी फिल्मी गाणे बंद केले. महाराज हसले व म्हणाले," काळानुसार आपल्याला बदलायला पाहिजे, तुम्हां मुला-मुलींची आवड होऊन जाऊ दे." 

 आणि पुन्हा बँडवर गाणे वाजू लागले, ही सुरेखा ..... पटलेली हाय!